Γιώργος Μαυρογιώργος

Οι σχολικές εκδρομές και πάλι στην επικαιρότητα (Τα Νέα, 16.2.1986). Ένας θεσμός αμφισβητείται έντονα τον τελευταίο καιρό με προεξάρχοντα σύμβουλο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου («Σχολεία και Παγίδες», το Βή­μα, 8.12.1985). Η σχολική εκδρομή («πολυή­μερη». «μονοήμερη» και «ημι-ημερήσια>») προβάλλεται ως θεσμός που έχει χάσει τον εκ­παιδευτικό, το μορφωτικό, τον παιδαγωγικό, τον ψυχαγωγικό κ.ά. χαρακτήρα μια και έχει καταντήσει «χαζοχαρούμενη εκδήλωση»... Ο λόγος που αναπτύσσεται θυμίζει το λόγο που πρότειναν γνωστοί «ριζοσπάστες-ρομαντικοί» παιδαγωγοί όταν υποστήριξαν την κατάργηση του σχολείου μια και αυτό είχε χάσει τον μορ­φωτικό του χαρακτήρα.

Το σκηνικό έχει στηθεί πολύ καιρό τώρα με κάποιες άλλες φωνές «αγωνίας» για την εκ­παιδευτική «κακοδαιμονία» που έχει τις ρίζες της στην κακή χρήση και εκμετάλλευση του χρόνου σχολικής εργασίας («Πενθήμερο: του τρελού το σκοινί» το Βήμα, 27.2.1981 «Χρό­νου Φείδου», το Βήμα, 7.7.1985). Το συμπέ­ρασμα που προτείνεται είναι περίπου το εξής: «η θετική συμβολή των σχολικών εκδρομών σήμερα μπορεί να χαρακτηρισθεί ασήμαντη, όταν μάλιστα εκτός των άλλων δημιουργούν προβλήματα στην ομαλή λειτουργία των σχο­λείων» (Δελτίο ΟΛΜΕ, 1986, 585:2')·. Δεν θα ασχοληθούμε με το ρόλο της σχολικής εκ­δρομής στο σημερινό σχολείο. Κρίνουμε πε­ρισσότερο ενδιαφέρον να επισημάνουμε τις σιωπηρές παραδρομές στην επιχειρηματολο­γία που προτείνει το θεσμικό θάνατο της σχο­λικής εκδρομής... Ο σχετικός προβληματισμός πυροδοτήθηκε βέβαια παλιότερα με το γνω­στό πολύνεκρο δυστύχημα της Κρήτης και τις δίκες που επακολούθησαν... Τίθεται ζήτημα ευθυνών των εκπαιδευτικών-συνοδών, των μαθητών-εκδρομέων και των γονέων-«κηδεμόνων». Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθή­σει κανείς τις αυτονόητες παραδοχές που στη­ρίζουν την επιχειρηματολογία «περί ευθύνης» και τις αντίστοιχες σιωπηρές παραδρομές που αποκρύπτουν ή συσκοτίζουν τα σχετικά ζη­τήματα:

1. Η κακή ποιότητα των μαζικών συγκοι­νωνιακών μέσων και του οδικού δικτύου. Πρόκειται για μια παραδοχή καθολικά απο­δεκτή. Το ζήτημα, όπως είναι φανερό, αφορά όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστη­ριότητας (εμπόριο, μετακινήσεις, τουρισμό κ.α.). Το ερώτημα είναι πως ένα τόσο σημαντικό και γενικό θέμα υποδομής μετατρέπεται σε σχολικό-εκπαιδευτικό. Μήπως για να «κα­τασκευαστεί» η ευθύνη (: αμέλεια) των εκπαι­δευτικών ή των μαθητών; Δεν είναι παραδρο­μή όταν στη θέση των ευθυνών των βιομηχάνων που κατασκευάζουν τα μέσα συγκοινω­νίας ή των ιδιοκτητών που τα συντηρούν βά­ζουμε την ευθύνη των συνοδών; Ποιος έχει την ευθύνη για την υποδομή του οδικού δι­κτύου; Ποιούς ευνοεί αυτή η τακτική της με­τάθεσης ευθυνών;
2. Ο έλεγχος της ζωής των μαθητών είναι αδύνατος κατά τη διάρκεια των εκδρομών. Η αυτονόητη παραδοχή στην περίπτωση αυτή είναι ότι ο έλεγχος των μαθητών είναι απα­ραίτητος ώστε να μη νοικιάζουν π.χ. μοτοπο­δήλατα, να μη κολυμπούν σε ακατάλληλες ε­ποχές, να μη κάνουν υπερβολική χρήση οινο­πνευματωδών ποτών κ.α. Η παραδρομή έχει σημειωθεί και μάλιστα σε δυο επίπεδα: (i) οι δραστηριότητες των μαθητών κατά τη διάρ­κεια μιας εκδρομής ελέγχονται σύμφωνα με τον γραφτό και άγραφο κώδικα κανόνων που ισχύουν στα πλαίσια του σχολικού χώρου: Η διαδρομή μιας σχολικής εκδρομής συνιστά προέκταση του σχολικού χώρου, (ii) φορείς άσκησης του ελέγχου είναι οι εκπαιδευτικοί- συνοδοί. Η παραδοχή αυτή συμπληρώνει την προηγούμενη παραδρομή και έρχεται να θεμε­λιώσει την επέκταση του ρόλου του εκπαιδευτικού-ελεγκτή των δραστηριοτήτων των μαθη­τών σε εξωσχολικούς χώρους. Η όλη υπόθεση θυμίζει κάποιες άλλες εποχές όταν η εξωσχο­λική ζωή του μαθητή και της μαθήτριας (με το πηλίκιο και την ποδιά) ήταν κάτω από το ά­γρυπνο μάτι των εκπαιδευτικών: κινηματο­γράφος, καφενείο, βραδινός περίπατος, ακα­τάλληλη ενδυμασία κ.α. συνιστούσαν ασυγ­χώρητα παραπτώματα. «Οι ηθικοί κίνδυνοι», όπως υποστηρίζεται, «που μοιραίως δημιουργούνται από τις ομαδικές μετακινήσεις και διανυκτερεύσεις νεαρών ατόμων κατά τις εκ­δρομές δεν είναι αμελητέοι» (Δελτίο ΟΛΜΕ, 1986, 585:21)*.

Είναι φανερό πως κάποιες συγκεκριμένες δραστηριότητες των μαθητών που θεωρούνται και τα «παρατράγουδα» της σχολικής εκδρο­μής (μοτοποδήλατα, κολύμπι, χρήση ποτών κ.α.) έχουν αποκτήσει αυστηρά σχολικό χα­ρακτήρα. Άραγε μόνο στις σχολικές εκδρομές οι μαθητές δραστηριοποιούνται με ανάλογο τρόπο; Αν πράγματι είναι έτσι μας απασχόλη­σε γιατί έχουμε τα «παρατράγουδα» στις εκ­δρομές;

3. Κινδυνεύει η υγεία των μαθητών-εκδρο­μέων. Ανάμεσα στα «παρατράγουδα» των σχολικών εκδρομών αναφέρονται «κρούσμα­τα ομαδικών τροφικών δηλητηριάσεων». Η καθημερινή και «αθόρυβη» τροφική δηλητη­ρίαση που γίνεται στο «σχολικό κυλικείο» γιατί δεν βάζει ζήτημα κατάργησης του σχο­λείου; Για να μη μιλήσουμε για την τροφική δηλητηρίαση που σημειώνεται στο καθημερι­νό σπιτικό μας τραπέζι! Γιατί να υπάρχουν α­συνείδητοι «επιχειρηματίες κέντρων»; Αν, τέ­λος πάντων, υπάρχουν, αυτοί εκδηλώνονται ειδικά στις περιπτώσεις μαθητικών εκδρομών;

Με ανάλογα επιχειρήματα και την προβο­λή των αγαθών προθέσεων των υπεύθυνων για επαγρύπνηση και πρόληψη ατυχημάτων, προστασία, ασφάλεια, αρτιμέλεια κ.τ.ο. θεμε­λιώσαμε την πρακτική να υψώνουμε υψηλούς μαντρότοιχους ή σιδεριές γύρω από τα σχο­λεία. Με την έμμονη προβολή του φόβου ατυ­χημάτων και ευθυνών νομιμοποιήσαμε τον ε­γκλεισμό των μαθητών και την άγρυπνη επιτήρησή τους μέσα στο σχολικό χώρο. Στην πε­ρίπτωση των σχολικών εκδρομών η όλη επι­χειρηματολογία φαίνεται πως μάλλον τείνει στη διαμόρφωση δύο φαινομενικά εναλλακτι­κών προτάσεων: αυστηρός έλεγχος ή κατάρ­γησή τους. «Επειδή σήμερα το αίσθημα της πειθαρχίας μεταξύ των μαθητών έχει ατονήσει» (Δελτίο ΟΛΜΕ, ο.π.) ο αυστηρός έλεγ­χος είναι αδύνατος· άρα μένει η θεσμική κα­τάργηση των σχολικών εκδρομών. Με αυτό τον τρόπο οι μαθητές δεν κινδυνεύουν ούτε δημιουργούνται προβλήματα σπατάλης «ω­φέλιμου» κατά άλλα διδακτικού χρόνου: το ζητούμενο, λοιπόν, η εντατικοποίηση της σχο­λικής εργασίας των μαθητών στο δοσμένο σχολείο με το δοσμένο αναλυτικό πρόγραμ­μα... που για να αποδώσει δεν αρκεί το πεν­θήμερο!

Γίνεται φανερό ότι η παραπάνω επιχειρη­ματολογία και ο λόγος που αναπτύσσεται γύ­ρω από το ζήτημα των σχολικών εκδρομών ενισχύεται και από τις νομοθετικές ρυθμίσεις και παρεμβάσεις της «Δικαιοσύνης» που και οριοθετούν και μεταθέτουν τις ευθύνες... θα αναφερθώ σε μια ενδεικτική περίπτωση «ημι-ημερήσιας» σχολικής εκδρομής που από μάθη­μα εφαρμοσμένης «περιβαλλοντικής αγωγής» κατέληξε σε αυτεπάγγελτη ποινική δίωξη του διευθυντή του σχολείου!

Οι μαθητές του 7ου Δημοτικού Σχολείου (στα Γιάννενα) επέμεναν μέρες ρυθμικά: «εκ­δρομή»... Ο Σύλλογος διδασκόντων αποφάσι­σε την πραγματοποίησή της: συντάχτηκε το πρακτικό εκδρομής, έγινε κατανομή των αρ­μοδιοτήτων, ζητήθηκε η έγκριση της προϊ­στάμενης αρχής, δόθηκαν οι κατάλληλες οδη­γίες για συνεχή επιτήρηση των μαθητών, ορί­στηκαν δάσκαλοι υπηρεσίας, κ.α. (:το ιδεατό γραφειοκρατικό μοντέλο σε πλήρη έξαρση!). Όλα πήγαν θαυμάσια: περίπατος, τραγούδι, παιγνίδι... Στο τέλος της εκδρομής οι δάσκα­λοι είχαν την ιδέα να κάνουν ένα μάθημα ε­φαρμοσμένης περιβαλλοντικής αγωγής: σκέφθηκαν να μην αφήσουν σκουπιδότοπο πίσω τους και έδωσαν σχετικές οδηγίες στους μαθη­τές να μαζέψουν τα χαρτιά σε ένα μέρος για να τα κάψουν... Το ατύχημα έγινε: κάτω από τα χαρτιά που μαζεύτηκαν υπήρχε ένα μεταλ­λικό spray. Η φωτιά έφερε την έκρηξη... η έ­κρηξη εγκαύματα σε τρεις μαθητές και το α­τύχημα είχε σαν αποτέλεσμα την αυτεπάγγελ­τη ποινική δίωξη του διευθυντή του σχολεί­ου…

Το μάθημα της περιβαλλοντικής αγωγής «πέτυχε»! Ο διευθυντής αθωώθηκε στην α­κροαματική διαδικασία... Οι εγκληματίες της μόλυνσης του περιβάλλοντος δεν αναζητήθη­καν! Ποια η ευθύνη και σε τίνων τις πλάτες! Οι δάσκαλοι στο 7ο Δημοτικό Σχολείο είναι έτοιμοι να αποδεχτούν την εντατικοποίηση της σχολικής εργασίας...

Οι μαθητές ξαναφωνάζουν, «εκδρομή»...

Η εκδρομή κινδυνεύει να υποστεί θεσμικά το θάνατό της: όλοι (!) οι μαθητές κάνουν εκ­δρομές και τουρισμό με τους γονείς τους σή­μερα (ίσες ευκαιρίες εκδρομής!). Τα πραγμα­τικά ερωτήματα δεν μπαίνουν για συζήτηση στην ημερήσια διάταξη. Η σύγχυση σε θέματα οριοθέτησης και κατανομής ευθυνών αποπροσανατολίζει και συσκοτίζει όσο η αναγνώριση του μαθητή στην οργάνωση της σχολικής ζωής δεν έχει γίνει και όσο η ουσιαστική συμμετο­χή και ευθύνη του στη σχολική εργασία είναι ανύπαρκτη. Το σχολείο μάλλον επιδιώκει (όχι «εκ παραδρομής») να «κατασκευάζει» ανεύ­θυνους πολίτες και ύστερα οι θεωρητικοί υποστηρικτές του επιστρατεύονται ιδεολογήματα για να τους καταλογίσει εύκολα τη σχολική α­ποτυχία, την εκπαιδευτική «κακοδαιμονία και τα «παρατράγουδα» των εκδρομών. Αν θέλουμε πάντως τη σχολική εκδρομή προέκτα­ση της σχολικής εργασίας τότε η πραγματική δημοκρατία και ο καταλογισμός ευθυνών δεν αρχίζει με την εκδρομή ούτε τελειώνει μετά το τέλος της: αρχίζει από την κοινωνία και τα σχολεία της...

* Μια διευκρίνηση: Δεν πρόκειται για επίσημες θέ­σεις της ΟΛΜΕ. Είναι παραπομπή στο κείμενο του Α. Μπουρούνη (1986). «Μια άποψη για την ευθύνη των σχολικών εκδρομών» στο Δελτίο της ΟΛΜΕ, 585:21.