Κώστας Θεριανός

[21 Fleb;arh 1848 oι Μαρξ και Ένγκελς δημοσιεύουν το Κομουνιστικό Μανιφέστο]

Το 1907, ο Γ. Σκληρός εξέδωσε Το Κοινωνικό μας Ζήτημα, το οποίο ήταν η πρώτη προσπάθεια ανάλυσης της ελληνικής κοινωνίας με βάση τον ιστορικό υλισμό. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στην Αθήνα σε 500 αντίτυπα, σε έκδοση του ίδιου του συγγραφέα. Το 1908, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου θα δημιουργήσει την Κοινωνιολογική Εταιρεία. Νέοι επιστήμονες με σπουδές στο εξωτερικό την πλαισίωσαν. Ο Διονύσης Κόκκινος, μέλος της εταιρείας και αργότερα συγγραφέας της ιστορίας του 1821 και ακαδημαϊκός, δημοσίευσε το 1908 στην εβδομαδιαία εφημερίδα Το Μέλλον μετάφραση του έργου του Ένγκελς Ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός. Η συζήτηση και αντιπαράθεση πάνω στα έργα των κλασικών του μαρξισμού αρχίζει.

Κώστας Χατζόπουλος: Η πρώτη μετάφραση του «Κοινωνιστικού» Μανιφέστου

Στο Βόλο, το 1908, δημιουργήθηκε η ομάδα Πανεργατικός Σύλλογος Η Αδελφότης και εξέδωσε την εφημερίδα Ο Εργάτης. Στην εφημερίδα αυτή δημοσιεύτηκε σε συνέχειες η πρώτη μετάφραση του Κοινωνιστικού» Μανιφέστου, την οποία έκανε ο νομικός και δημοτικιστής λογοτέχνης Κώστας Χατζόπουλος (1868 – 1920). Στη μετάφραση οι όροι «κομμουνισμός», «κομμουνιστικό», «κομμουνιστής» αποδόθηκαν ως «κοινωνιστικό», «κοινωνισμός», «κοινωνιστής». Το όνομα του Ένγκελς αποδόθηκε ως Έγγελς. Το κείμενο του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (Κ.Μ.) δεν μεταφράστηκε ολόκληρο.

Για τον Χατζόπουλο δημοτικισμός και σοσιαλισμός ήταν ρεύματα σε «συζυγία». Έτσι, η μετάφραση του Κ.Μ. εκτός από πολιτική έχει και γλωσσική σημασία. Ο μεταφραστής δείχνει ότι μπορεί στη δημοτική γλώσσα να μεταφραστεί πολιτικό – επιστημονικό κείμενο που να ανταποκρίνεται στο νόημα του και να γίνεται κατανοητό από το λαό. Οι γλωσσικές επιλογές και οι «υπερβολές» του Χατζόπουλου, που χαρακτήριζαν αρκετούς δημοτικιστές εκείνης της εποχής, είναι διάσπαρτες στο κείμενο:  

«Ένα φάντασμα τριγυρίζει στην Ευρώπη – το φάντασμα του Κοινωνισμού. Όλες οι δυνάμεις της γέρικης Ευρώπης κάμανε ιερό σύνδεσμο να το κυνηγήσουνε […] Δύο πράγματα γίνουνται φανερά από το περιστατικό αυτό […] Με το σκοπό αυτό μαζευτήκανε στη Λόντρα κοινωνιστές από διάφορα έθνη […] έναν αγώνα που τελείωσε κάθε φορά ή με μιαν επαναστατική μεταρρύθμιση όλης της κοινωνίας […] Έβαλε μόνο στον τόπο των παλιών νέες τάξεις […] απλοποίησε τις αντιθέσες των τάξεων […] Ο φεουδαλικός ή συντεχνικός τρόπος παραγωγής […] Η βιομηχανική μεσαία τάξη ξετόπισε τους συντεχνιάρχες […] ανεξάρτητη δημοκρατούμενη πόλη […] Ξέσκισε άσπλαχα […] κρύα πληρωμή σε μετρητά […] παγερό νερό του εγωιστικού υπολογισμού την ιερή ανατριχίλα […] ελευτεριά […] πρωτητερινών τάξεων […] βρήκε το άξιο συμπλήρωμα της στο άπραγο τεμπελχανιό».

Το 1913, η μετάφραση του Χατζόπουλου εκδόθηκε σε μπροσούρα  από το Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών. Ο Χατζόπουλος στη συνέχεια διαπίστωσε ότι ο σοσιαλισμός ήταν «πρόωρο κήρυγμα για το ρωμιό εργάτη». Τη διετία 1917-19 διετέλεσε διευθυντής λογοκρισίας στην κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου (Π. Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα, τ. Β΄, 213-214).

Η μετάφραση του Α. Δούμα

Το ΣΕΚΕ ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1918. Η ανάγκη για μεταφράσεις και εκδόσεις έργων των κλασικών του μαρξισμού για την πολιτική διαπαιδαγώγηση των μελών και των επιρροών του ΣΕΚΕ ήταν τεράστια. Η δεύτερη μετάφραση του Κ.Μ. έγινε από τον Αντώνη Δούμα με εισαγωγή του Αριστοτέλη Σίδερη. Εκδόθηκε το 1919 από το Εκδοτικό Τμήμα των Νεολαίων του ΣΕΚΕ. Η γλώσσα της μετάφρασης είναι δημοτική, χωρίς τις «υπερβολές» του Χατζόπουλου:

«Ένα φάντασμα τριγυρίζει στην Ευρώπη, το φάντασμα του κομμουνισμού. Όλες οι δυνάμεις της γέρικης Ευρώπης […] ενωθήκανε σε μιαν ιερή συμμαχία για να ξορκίσουν αυτό το φάντασμα […] Κομμουνισταί από τα διάφορα έθνη συνήλθαν μ΄ αυτό το σκοπό στο Λονδίνο […] μια πάλη που πάντοτε κατέληξε είτε σε μιαν επαναστατική ανατροπή ολόκληρης της κοινωνίας […]  Οι συντεχνιάρχες παραμερίστηκαν από τη μεσαία βιομηχανική τάξη […] Εξέσκισε τον πέπλο της συγκινήσεως και της αισθηματικότητος που εσκέπαζε την οικογένεια, και ο οικογενειακός δεσμός δεν έγινε παρά μια υπόθεση χρήματος […] πειο ξένοιστα τεμπελιά».

Οι διαφορές στα αποσπάσματα δεν είναι μόνο γλωσσικές. Ο Χατζόπουλος χρησιμοποιεί τον όρο «μεταρρύθμιση» ενώ ο Δούμας τον όρο «ανατροπή». Οι δύο όροι έχουν διαφορετική πολιτική ερμηνεία. Ο Αριστοτέλος Σίδερης έγραψε τον πρόλογο του σε καθαρεύουσα όπου αναφέρει ότι η μετάφραση του Χατζόπουλου «ήταν ελλειπής. Εξ άλλου και η φανατική προσήλωση του μεταφραστή στη γλωσσική ομοιομορφία εδυσκόλευε σε πολλά σημεία την τερπνήν ανάγνωση ενός βιβλίου…».  Ο Αριστοτέλης Σίδερης θα εγκαταλείψει τρία χρόνια αργότερα το ΣΕΚΕ. 

Η μετάφραση του Κορδάτου

Το 1927, θα κυκλοφορήσει μια νέα μετάφραση του Κ.Μ. από το Γιάνη Κορδάτο. Δύο χρόνια πριν, το 1925, ο Κορδάτος είχε αποχωρήσει από το ΚΚΕ διαφωνώντας με τη θέση του κόμματος για το Μακεδονικό. Η μετάφραση αυτή θα τύχει αντικείμενο νέας επεξεργασίας από το μεταφραστή και θα εκδοθεί και πάλι το 1945 και το 1963.  Η εισαγωγή του Κορδάτου στη μετάφραση του Κ.Μ. (έκδοση του 1963) είναι 34 σελίδες. Στην μακροσκελή εισαγωγή του ο Κορδάτος κάνει μια συνοπτική παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας, της ζωής και της δράσης του Μαρξ, της δομής του Κ.Μ. Οι υποσημειώσεις του στο Κ.Μ. είναι πολλές και εκτενείς, δίνοντας πληροφορίες όχι μόνο για όρους του κειμένου αλλά και εξηγήσεις για τις μεταφραστικές του επιλογές. Π.χ. ο Κορδάτος αναλύει γιατί χρησιμοποιεί τον όρο «κατάσταση» και όχι «τάξη» για να μεταφράσει τον όρο Stande ή γιατί χρησιμοποιεί τον όρο «Κομμούνα» για τον τρόπο διοίκησης των πόλεων στη φεουδαρχία. Επίσης, χρησιμοποιεί τον εύστοχο όρο «μετασχηματισμό» αντί της «μεταρρύθμισης» του Χατζόπουλου.  Το αντίστοιχο με τα προηγούμενα δείγμα της μετάφρασης του Κορδάτου:

«Ένα φάντασμα τριγυρίζει στην Ευρώπη […] Ας μας αναφέρουν ένα κόμμα της αντιπολίτευσης που να μην καταλαλήθηκε […] Για τούτον το σκοπό μαζευτήκανε στο Λονδίνο κομμουνιστές […] που τέλειωνε κάθε φορά μ’ ένα επαναστατικό μετασχηματισμό όλης της κοινωνίας […] Στην εποχή της Κομμούνας ήταν … ανεξάρτητη δημοτική δημοκρατία».

Ο Κορδάτος στο τέλος του βιβλίου προσθέτει δικό του αναλυτικό Πίνακα Λέξεων και Ονομάτων με επεξηγηματικά λήμματα. Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη εργασία από άποψη εισαγωγής, υποσημειώσεων, μετάφρασης και επεξηγήσεων.  

Η μετάφραση του 1933

Το 1933 ο Ιορδάνης Ιορδανόπουλος έκανε νέα μετάφραση με απόφαση του ΠΓ του ΚΚΕ, η οποία εκδόθηκε σε βιβλίο τσέπης από το Λαϊκό Βιβλιοπωλείο. To KKE προσπαθούσε να αποκτήσει την ιδεολογική και πολιτική ηγεμονία στη μετάφραση και έκδοση μαρξιστικών έργων απέναντι σε άλλες αριστερές ομάδες που έκαναν παρόμοιες εκδόσεις. Το ΚΚΕ διατείνεται ότι η δική του μετάφραση είναι σε στρωτή δημοτική γλώσσα, κατανοητή από όλους, και ότι ακολουθεί πιστά τα νοήματα του πρωτοτύπου.

Π.χ. όροι όπως επανάσταση/ ανατροπή/ μετασχηματισμός που είδαμε πριν ή το τι είναι κοινωνική τάξη αποδίδονται σύμφωνα με το νόημα του πρωτότυπου κειμένου, χωρίς λάθη μεταφραστικά που οδηγούν σε πολιτικές παρανοήσεις. Στη συνέχεια κυκλοφόρησαν και άλλες μεταφράσεις του Κ.Μ.. Μάλλον η πιο γνωστή είναι του 1952 που έγινε από μεταφραστική ομάδα του ΚΚΕ. Δημοσιεύτηκε στα Διαλεκτά Έργα των Μαρξ, Ένγκελς και επανεκδόθηκε αρκετές φορές. Έκτοτε έχουν γίνει και άλλες μεταφράσεις και εκδόσεις του Κ.Μ.

Η μετάφραση ως πολιτική πράξη

Το 1923, το Αρχείον του Μαρξισμού διακήρυξε την «δημοσίευση των θεμελιωδών έργων του Μαρξισμού». Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο διευθυντής του περιοδικού Μαρξιστική Βιβλιοθήκη του ΚΚΕ, Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου – χρόνια μετά υπουργός παιδείας της Χούντας και συγγραφέας της γνωστής Πολιτικής Αγωγής που επιτομή της έγινε σχολικό βιβλίο – με επιστολή του προς την Κ.Ε. του κόμματος επεσήμανε την ανάγκη της μετάφρασης και έκδοσης έργων του Μαρξ, Ένγκελς, κτλ. προκειμένου να καλυφθεί το κενό της μαρξιστικής παιδείας στην Ελλάδα Οι Κ.Ε. του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ με κοινή ανακοίνωση τους υιοθετούν την πρόταση του Παπακωνσταντίνου κατακεραυνώνοντας ταυτόχρονα το «λαθρόβιο έντυπο των αρχειομαρξιστών Αρχείο του μαρξισμού το οποίο κάτω απ’ τη μάσκα της έκδοσης μαρξιστικών βιβλίων κρύβει την αντιδραστική διαλυτική δουλειά κατά του προλεταριακού κινήματος και του Κόμματος» επισημαίνοντας ότι «το περιοδικό Μαρξιστική Βιβλιοθήκη εγγυάται μια σοβαρή αντιμετώπιση της έκδοσης έργων σχετικών με τη μαρξιστική θεωρία καθώς και την πιστή από μεταφραστική άποψη απόδοση των» (ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τόμος Β΄, 201-202).     

Το ΠΓ του ΚΚΕ με ανακοίνωση στις 13/6/1927 δηλώνει ότι δεν έχει καμία σχέση με την εκδοτική επιχείρηση Διεθνές βιβλιοπωλείον «Ακαδημαϊκόν» και «συνεπώς δε δεν ευθύνεται ούτε για τη μετάφραση» του υπό έκδοση Κεφαλαίου του Μαρξ (ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τ. Β’, 327). Πρόκειται για την πρώτη μεταφραστική προσπάθεια του Κεφαλαίου του Μαρξ από τους Παντελή Πουλιόπουλο και Γιώργο Δούμα (αδελφό του Αντώνη Δούμα).

Αργότερα, ο Ορφέας Οικονομίδης (Πετράνος) κατέκρινε μέσα από τις σελίδες της Κομμουνιστικής Επιθεώρησης τις «οπορτουνιστικές μεταφράσεις» του Κ.Μ. Οι πρώτες μεταφραστικές απόπειρες του Κ.Μ. δείχνουν ότι όταν ο μεταφραστής ακολουθούσε διαφορετική πολιτική πορεία (Χατζόπουλος, Σίδερης) προέκυπτε η ανάγκη μιας νέας μετάφρασης, χωρίς τα ονόματα των χθεσινών συντρόφων και μετέπειτα πολιτικών αντιπάλων. Έτσι, οι μεταφράσεις των έργων των κλασικών του μαρξισμού – κατά συνέπεια και του Κ.Μ. – δείχνουν ότι η μετάφραση είναι πολιτική πράξη. Κόμματα και ομάδες προσπαθούν μέσω των μεταφράσεων και εκδόσεων να αυξήσουν την επιρροή τους, να εμπεδώσουν την ιδεολογική τους ηγεμονία.